سپیده محمدی مزرعه – وکیل پایه یک دادگستری
درآمد: آیا فضای مجازی حریم امنی برای توهین‌کنندگان است؟
با توسعه فضای دیجیتال و افزایش تعاملات مجازی، نوع جدیدی از جرائم نیز پدید آمده است که توهین سایبری یکی از مهم‌ترین آن‌هاست. بسیاری تصور می‌کنند که به دلیل ماهیت غیرحضوری این فضا، می‌توانند بدون تبعات قانونی به دیگران توهین کنند. اما آیا قانون، بین فضای حقیقی و مجازی تفاوتی قائل شده است؟ این مقاله تلاش دارد ابعاد حقوقی و کیفری جرم توهین در فضای مجازی را بررسی کند و به این پرسش پاسخ دهد که چگونه افراد می‌توانند از حقوق خود در برابر این جرم دفاع کنند.
1) تعریف حقوقی توهین و تفاوت آن با سایر جرائم کلامی
پرسش: توهین از منظر حقوقی چگونه تعریف می‌شود و چه تفاوتی با افترا دارد؟
پاسخ: توهین به هرگونه بی‌احترامی، تحقیر یا خوار و خفیف کردن افراد گفته می‌شود که می‌تواند به‌صورت گفتاری، نوشتاری، اشاره‌ای یا رفتاری رخ دهد. این جرم از آن جهت که بر حیثیت و آبروی افراد تأثیر می‌گذارد، جزو جرائم علیه شخصیت معنوی افراد محسوب می‌شود. در مقابل، افترا به معنای نسبت دادن یک جرم یا عمل مجرمانه به فردی دیگر، بدون ارائه مدرک قانونی است.
مثال: اگر فردی در یک گروه واتساپی به شخصی الفاظ رکیک بگوید، این توهین محسوب می‌شود. اما اگر به دروغ ادعا کند که فردی مرتکب رشوه‌خواری شده است، این جرم افترا است.
2) آیا فضای مجازی موجب تغییر در تعریف جرم توهین شده است؟
پرسش: آیا ماهیت فضای مجازی باعث تغییر در تعریف توهین شده است؟
پاسخ: خیر، ماهیت جرم توهین در فضای مجازی و حقیقی یکسان است. هرگونه بی‌احترامی که موجب خدشه‌دار شدن شخصیت فرد شود، جرم محسوب می‌شود، حتی اگر در یک پیام شخصی یا استوری اینستاگرام باشد.
نکته مهم: توهین یک جرم مطلق است، یعنی نیاز به اثبات آسیب روحی یا ناراحتی فرد مقابل ندارد. حتی اگر شخصی که به او توهین شده از نظر روانی قوی باشد و احساس ناراحتی نکند، باز هم جرم محقق شده است.
3) آیا قصد و نیت در ارتکاب جرم توهین اهمیت دارد؟
پرسش: آیا برای وقوع جرم توهین، فرد باید قصد اهانت داشته باشد؟
پاسخ: بله. توهین باید آگاهانه و عمدی باشد. اگر فردی در حالت خواب، بیهوشی، هیپنوتیزم یا مستی به دیگری توهین کند، این عمل جرم محسوب نمی‌شود. همچنین، اگر به دلیل تفاوت‌های فرهنگی یا زبانی، یک واژه در منطقه‌ای دارای معنای متفاوتی باشد، نمی‌توان آن را به‌عنوان توهین تلقی کرد.
مثال: در برخی مناطق، کلماتی که ممکن است در بندرعباس بی‌ادبانه تلقی شوند، به‌عنوان اصطلاحی دوستانه به‌کار می‌روند. بنابراین، اگر فردی از فرهنگ یا زبانی دیگر باشد و بدون قصد، واژه‌ای را به‌کار ببرد که از نظر شنونده توهین‌آمیز تلقی شود، جرم محقق نمی‌شود.
4) چه نوع رفتارهایی توهین محسوب می‌شود؟
پرسش: چه رفتارهایی در فضای مجازی مصداق توهین هستند؟
پاسخ:
فحاشی و استفاده از الفاظ رکیک در پیام‌های خصوصی یا عمومی
تمسخر و تحقیر دیگران در قالب پیام‌های متنی، تصاویر یا ویدئوها
هل دادن یا پرتاب آب دهان (در فضای حقیقی)
انتشار محتوای تحقیرآمیز درباره یک فرد
5) قوانین ایران درباره توهین در فضای مجازی چیست؟
پرسش: قانون‌گذار چه تدابیری برای مقابله با توهین در فضای مجازی اندیشیده است؟
پاسخ: در قانون مجازات اسلامی، ماده ۶۰۸ به صراحت اعلام می‌کند که توهین، فحاشی و استفاده از الفاظ رکیک، در صورتی که شامل قذف (تهمت ناروا) نشود، جرم محسوب شده و مستوجب مجازات است.
همچنین، با توجه به گسترش فضای مجازی، قانون جرایم رایانه‌ای ماده ۱۶ را برای جلوگیری از هتک حیثیت افراد در فضای دیجیتال وضع کرده است. طبق این ماده:
هر فردی که از طریق سیستم‌های رایانه‌ای صوت، تصویر یا فیلم دیگری را تغییر داده و منتشر کند، به گونه‌ای که موجب هتک حیثیت او شود، مستوجب مجازات است
6) توهین در فضای مجازی چه تفاوتی با فضای حقیقی دارد؟
پرسش: آیا توهین در فضای مجازی قوانین خاص خود را دارد؟
پاسخ: در ایران، تفاوت عمده‌ای بین مجازات توهین در فضای حقیقی و مجازی وجود ندارد. اما چالش‌های پیگیری و اثبات جرم در فضای مجازی پیچیده‌تر است زیرا:
افراد ممکن است با هویت جعلی فعالیت کنند.
پیام‌های توهین‌آمیز قابل ویرایش یا حذف هستند.
برخی از شبکه‌های اجتماعی سرورهای خارج از کشور دارند و دسترسی به اطلاعات کاربران دشوار است.
راهکار: برای پیگیری این جرائم، تهیه مستندات (اسکرین‌شات، لینک پیام‌ها و ضبط مکالمات) و طرح شکایت در پلیس فتا ضروری است.
7) چه کسانی بیشتر در معرض توهین در فضای مجازی هستند؟
پرسش: کدام گروه‌ها بیشتر قربانی توهین اینترنتی می‌شوند؟
پاسخ:
افراد مشهور، سلبریتی‌ها و سیاستمداران که همیشه در معرض قضاوت عمومی هستند.
زنان و نوجوانان که بیشتر هدف حملات سایبری قرار می‌گیرند.
مدیران و کارمندان که به دلیل جایگاه شغلی خود ممکن است تهدید به افشای اطلاعات شوند.
8) جدیدترین تغییرات در مجازات توهین
پرسش: طبق مصوبه جدید، مجازات توهین چه تغییری کرده است؟
پاسخ: بر اساس مصوبه تیر ۱۴۰۳ هیئت وزیران، میزان جزای نقدی ۲۰۰ تا ۸۰۰ میلیون ریال تعیین شده است.
9) چگونه از توهین در فضای مجازی شکایت کنیم؟
پرسش: اگر در فضای مجازی مورد توهین قرار بگیریم، چه اقداماتی می‌توان انجام داد؟
پاسخ:
1- تهیه مدارک و مستندات (عکس، پیام، ویدئو و لینک)
2- ثبت شکایت در پلیس فتا از طریق سامانه www.cyberpolice.ir
3- ارجاع پرونده به دادسرای جرایم رایانه‌ای
نتیجه‌گیری: احترام، رکن اصلی ارتباطات در فضای مجازی
توهین در فضای مجازی یک چالش جدی در دنیای امروز است که هم جنبه‌های اجتماعی و هم تبعات قانونی دارد. قانون با افرادی که در شبکه‌های اجتماعی به دیگران بی‌احترامی می‌کنند، برخورد جدی خواهد کرد.
نکته نهایی: احترام به کرامت انسانی، هم در دنیای واقعی و هم در دنیای دیجیتال، یک اصل غیرقابل انکار است. بیایید با رعایت اخلاق و قانون، فضای مجازی را به محیطی سالم‌تر تبدیل کنیم.
