کشتی رانیایرانیان/ از ساحل تا فراساحل

هدی عطایی

تاریخچه
نخستین کسی که در میان ایرانیان به ساختن کشتی دست زد، جمشید از پادشاهان دودمان پیشدادیان بود و پس از اینکه ناوگان بزرگی فراهم کرد با روی کار آمدن ضحاک ، آن ناوگان بدست ضحاک افتاد که از آن برای سرکوب مخالفانش از جمله سراندیب شاه، که در هند برعلیه ضحاک شورش کرده بود، بکار گرفت وبه گرشاسب سردار ایران فرمان داد تا به آنجا برود. به گفته فردوسی بزرگ : «گذر کرد از آن پس به کشتی برآب زکشور به کشوربرآمد شتاب» و….. ؛ بدین سان ناوگان سلطنتی ایران به گفته فردوسی مرکب از چند هزار کشتی، برای سرکوب سراندیب شاه روانه هند شد وسپاه ایران راه یک ساله دریا را به شش ماه طی کردند. ایرانیان نخستین مردمانی بودند که همچون دیگر هنرها، در دریانوردی نیز پیشتاز شدند. پیشینه دریانوردی در ایران بسیار کهن است. کهن‌‌ترین بُنچاک (بنچاق- سند) دریانوردی ایرانیان، در روشنای تاریخ، مُهری است که در چُغامیش دزفول به ‌دست آمده است. پیشینه تاریخی بخش چغامیش به بیش از ۸ هزار سال پیش می‌‌رسد. این مُهر گلین، یک کشتی را با سرنشینانش نشان می‌‌دهد. در این کشتی یک سردار پیروز ایرانی، بازگشته از جنگ، نشسته و دربندانی که در مقابلش زانو زده اند، دیده می‌‌شوند. در این مُهر یک گاو نر و یک پرچم کمانی هم دیده می‌‌شود. فرهنگ مهندسی ایرانیان از دیدگاه دریانوردی و کشتی‌‌سازی بسیار پربار است. آب‌‌های دریای پارس، دریای مُکران (دریای عمان) و بزرگ دریای هند (اقیانوس هند) همچنین رودخانه‌های نیمروچ باختری (جنوب غربی) ایران، از دیرباز پهنه دریانوردی و دریاپویی ایرانیان بوده است.
در زمان حفر کانال جدید سوئز نیز کتیبه‌ای از داریوش شاه هخامنشی کشف شد، که گواه دیگری بر این مدعاست. از ساخت و خرید کشتی‌ها و قایق‌های جنگی در دوران ساسانی گرفته تا ناوگان‌هایی که برای مطالعات استراتژیک در عصر افشاریه مأمور کشف و بررسی سواحل همسایه می‌شدند، نیز نشان دیگری از قدمت و اهمیت صنعت کشتی‌سازی در درازای تاریخ این مرزوبوم است. دریانوردی ایرانیان بر پهنه دریای پارس (خلیج فارس) تا دریاهای دور هم نشان برتری صنعت دریایی ایران داشته است و هم سیطره اقتصادی دریا محور.، در شاهنامه فردوسی بزرگ، چندین بار از کشتی‌‌سازی و کشتیرانی ایرانیان سخن رانده شده که دیرینگی و پیشینه این رشته از دانش و شگرد مهندسی ایرانیان را از سروده‌های فردوسی می‌‌توان دریافت. رابطه تنگاتنگ ایرانیان در سواحل خلیج فارس و کناره های دریای عمان که به دریای فارس مشهور بود با دریا به حدی بوده است ، که در فرهنگ رفتاری و معنوی آنها رسوخ کرده است. در کرانه‌های دریای پارس از زمان‌های دور تا این زمان روزهایی بوده که نیاکانمان آن روزها را گرامی ‌‌داشته‌‌اند و در آغاز آن روزها به برگزاری آیین ویژه‌‌ای ‌‌پرداخته‌‌ یا به دریا می‌‌رفته‌‌، و چیزهایی را به دریا هدیه می‌‌کردند و برای آغاز مسافرت دریایی یا صید ماهی ،؛یشتر به درگاه خداوند نیایش می‌‌کردند.
سازمان جهانی دریانوردی، در سال ۱۳۵۷خورشیدی ( ۱۹۷۸میلادی )، روز ۷ مهرماه برابر با ۲۹سپتامبر، را به نام روز جهانی دریانوردی برگزیده است. ایرانیان باستان روز دهم امرداد هرسال را «نوروز دریا» می‌‌نامیدند و آن را روز آغاز دریانوردی می‌دانستند و در این روز که آغاز آرامش آب‌‌ها و بهار دریا و وزش بادهای موسمی است، جشن می‌‌گرفتند و با گل و گیاه و شاخه سبز درختان به ویژه با موز و نارگیل و میوه‌های گرمسیری به میانه دریا می‌‌رفتند و پس از سپاس به درگاه خداوند که دریا را برای آنها آفریده و آن را رام آنان ساخته است، هدایای خود از گل و گیاه و میوه‌ها را به نام ایزد بانوی آب‌‌ها و دریاها و نگاهدارنده و پاسبان همه آب‌‌های گیتی – آناهیتا، به پیشگاه خداوند هدیه می‌‌کردند و به آب‌‌های بیکران دریای پارس که به باور ایرانیان آن روز، دربرگیرنده: دریای سرخ، دریای پارس، دریای مُکران، دریای هند و دریای چین می‌‌شد (قلمروتحرک ایرانیان دریانورد) می‌‌ریختند و به شادی می‌‌پرداختند و پس از یک روز شادمانی به بندرها و جزایر محل زندگی خود باز می‌‌گشتند و از فردای آن روز با امید بسیار به مهر خداوند، مسافرت های دور و دراز دریایی خود را آغاز می‌‌کردند.
آیین روز دریانوردی در میان دریانوردان و دریاورزان و مردمان کناره‌های دریاهای سرخ، پارس، مُکران و هند که با گاه شمار (تقویم) نوروزی و دریایی ایرانیان آشنا بودند، انجام می شده است. با نگاه به آنچه آمد، باید گفت که ایرانیان نخستین مردمانی هستند که روز جهانی دریانوردی را که روز راستین آرامش دریا و آغاز دریا پیمایی‌ه‍‌‌ای بدون بیم است، با خِرد و هوش خدادادی خود ساخته‌اند و جایگاه بلند این روز جهانی نیز برای ایرانیان است. اسمعیل رایین می‌‌نویسد: «در کرانه‌های ‌‌هند، دریانوردان روز ۱۰ امُرداد را جشن می‌‌‌‌گیرند و در این روز هر یک از دریانوردان هر اندازه نارگیل داشته باشند، به دریا می‌‌ریزند و با خواندن سرودها چند روزی را با شادی برگزار می‌‌کنند.» در جزیره قشم نیز هم اکنون با تغییراتی اندک از نظر زمانی تحت همین نام نوروز، مردم صلخ در اواخر تیرماه جشن می گیرند. با همه این فرهنگ قوی و دلبستگی با دریا، متاسفانه در شرایط کنونی آن طور که باید از دریا و نعمت های درون و برون آن، به عنوان یک عنصر بسیار مولد در اشتغالزایی و توسعه محور، برنامه ریزی نشده است و گویا مسئولان با درو توانمندی های ، آن در عرصه اقتصادی به جز ماهیگیری ،آن هم به صورت محدود، بیگانه اند. اما خوشبختانه اخیراً کمیسیون‌های «اقتصادی، اداری و بازرگانی» و «زیربنایی و تولیدی» مجمع تشخیص مصلحت نظام، در دومین جلسه مشترک خود به ریاست محمد باقر ذوالقدر دبیر مجمع تشخیص مصلحت نظام با موضوع «سنجش ظرفیت رشد تولید ناخالص در مناطق دریایی و تعیین شاخص کمّی برای توسعه دریا محور» به تبیین سیاست‌های کلی توسعه دریا محور پرداختند. ذوالقدر معتقد است ، مفهوم توسعه دریا محور آن بخش از توسعه (پیشرفت) کشور است که معطوف به دریا و مرتبط با آن است که شامل سه حالت از قبیل: ۱- در دریا انجام می‌شود. ۲-از دریا منشأ می‌گیرد و به خشکی عرضه می‌شود. ۳-از خشکی منشأ می‌گیرد و به دریا عرضه می‌شود، است ؛ در ادامه وی به ابعاد توسعه دریا محور اشاره کرد و گفت: این توسعه در ابعاد «اقتصادی» (تجارت، صنعت، کشاورزی، خدمات) «اجتماعی- فرهنگی»، «علمی و فناوری»، «محیط ‌زیست» و «دفاعی و امنیتی» قابل پیگیری است و ۲۱ حوزه فعالیتی را شامل می‌شود. ذوالقدر «سواحل و پس کرانه‌های دریای عمان و اقیانوس هند»، «سواحل، جزایر و پس‌کرانه‌های خلیج‌فارس» و «سواحل و پس‌کرانه‌های دریای خزر» را اولویت‌های قلمرو جغرافیایی توسعه دریا محور دانست و گفت: باید توجه داشت که توسعه دریا محور، «همه سرزمینی» است. همچنین امیدعلی پارسا، معاون سازمان برنامه‌ و بودجه با اشاره به جلسه خود با مدیران مرکز آمار، درباره میزان سرمایه‌گذاری لازم برای دستیابی به رشد یک واحد درصدی تولید ناخالص ملی (GDP) ناشی از فعالیت‌های دریا محور و نیز هدف‌ گذاری برای افزایش جمعیت در مناطق دریایی توضیحاتی ارائه کرد و اعضای جلسه، دیدگاه‌ها و پیشنهاد‌های خود را درباره تعیین شاخص‌های دست‌یافتنی مطرح کردند. در هرمزگان بزرگترین صنایع ساخت شناورهای کوچک و بزرگ دریایی احداث شده است که می تواند با ساز و کارهای تبلیغاتی مناسب، تفکر و دادن جرات سرمایه گذاری به بخش خصوصی را در این زمینه اهداف از پیش تعیین شده خود را با برنامه هایی سازمان برنامه و بودجه گره بزند تا با همکاری همدیگر بتوانند،موارد زیادی از برنامه های زمین مانده که جزء اهداف فراساحل می باشد و سود آوری قابل توجهی را به جیب بخش خصوصی سرازیر می کنند با اصلاح قانون مالیاتی و بخشنامه های دست و پاگیر اداری، موانع قانونی آن رفع و مشوق های مالیاتی جاذب برای سرمایه گذار و بویژ سرمایه گذار خارجی در نظر گرفته شود تا چشم انداز مجتمع كشتی‌سازی و صنایع فراساحل ایران (ایزوایكو) که یك منطقه صنعتی اقتصادی معتبر و شناخته شده است و همانا مجموعه‌های صنعتی و مدرن به ویژه مرتبط با کشتی‌سازی و صنایع وابسته به آن را در خود جای داده است. با جذب سرمایه گذارمناسب، بتواند آن گونه که در اهداف افق ایران « 1404» خود در نظر گرفته است، مجتمعی سرآمد، اشتغالزا و الگو در صنایع كشتی‌سازی، سكوسازی و ترمینا‌ل‌های نفتی و معدنی در منطقه خلیج فارس ایجاد نماید.
منابع:
– شاهنامه فردوسی
– هادی، حسن ، سرگذشت کشتی رانی ایرانیان از دیربار تا قرن ششم میلادی، امید اقتداری، انتشارات به نشر، چاپ اول،
سال 1371
– رایین، اسماعیل،دریانوری ایرانیان ، انتشارات جاویدان،چاپ دوم، سال 1356
– افشار،ایرج، جغرافیای تاریخی دریای پارس، انتشارت سوره مهر، چاپ اول ،سال 1376
– نوربخش ،حسین ، بندرکنگ شهر دریانوردان و کشتی سازان، چاپ دوم ،انتشارات مولف،سال 1374،
-نور بخش،حسین جزیره قشم و خلیج فارس، چاپ اول ، ،سال 1369