پشت صحنه ی سیاست؛ واکاوی یک اثر

دکتر عباس فضلی – استاد دانشگاه

مقدمه
باید عرض کنم من نشریاتی که به نقد و بررسی کتاب می پردازند، بسیار می پسندم و معمولا آنها را خریداری کرده و می خوانم. اخیرا نخستین شماره ی کتاب نامه ی آگاهی نو را که 19 کتاب فارسی و 25 کتاب خارجی را بررسی کرده است، مطالعه کردم. از مجموع مطالبی که در این نشریه آمده، بررسی رمان «مسند عقاب» اثر کارلوس فوئنتس که حاوی شش مقاله است را با دقت بیشتری دنبال کردم و پس از آن خودِ کتاب را که به تازگی توسط مهدی سرائی ترجمه شده است، خواندم. این یادداشت حاصل تلاش فکری من در این راستاست.
معرفی نویسنده و کتاب
کارلوس فوئنتس مکزیکی، در عمر 83 ساله ی خود بیش از 60 اثر در قالب رمان، داستان کوتاه، نمایشنامه و مقاله به یادگار گذاشته است. وی سال ها در فرانسه به عنوان سفیر مشغول به فعالیت بوده است. حضور او در فرانسه موجب تقویت بُعد رمان نویسی او شده است، به طوری که خود می گوید: که مثل تمام مردم جهان با خواندن رمان فرانسوی پرورش یافته ام. و برای نمونه از شخصیت هایی چون الکساندر دوما و ویکتور هوگو و ژول ورن یاد می کند.(مسند عقاب ص 342)
از میان رمان هایی که نوشته است چهارتای آنها از شهرت بیشتری برخوردارند که عبارتند از: زمین ما، گرینگوی پیر، مرگ آرتیمو کروز و مَسند عقاب. البته در پایان عمر یعنی سال 2012 هم رمان «فدریکو در بالکن» را به اتمام رساند.
کارلوس فوئنتس از منتقدان سرسخت انقلاب مکزیک بود، زیرا تصور می کرد این انقلاب از اهداف خود دور شده است. «مرگ آرتیمو کروز» را که در دهه ی شصت میلادی نوشت، در انتقاد از انقلابیونی بود که با شعارهای پرطمطراق به قدرت رسیده بودند، اما لذت ماندن در قدرت و بهره بردن از مزایای آن، انقلابیون را به مسیر دیگری کشانده بود.(کتاب نامه شماره 1 در گفت و گو با مهدی سرائی ص 291)
در «مسند عقاب» فوئنتس بار دیگر فضای فعلی مکزیک و دور شدن انقلاب از آرمان هایش را به تصویر می کشد و با اشاره به رؤسای جمهوری سابق مزیک، نشان می دهد این کشور چه دردهایی را در چند سده ی گذشته تجربه کرده است. «مسند عقاب» روایتی از نخبگان قدرت در مکزیک و نظرات آنها در باره ی حکومت است. ارجاعات فراوان به کتاب شهریار ماکیاولی گواهی بر این موضوع است و نشان می دهد نخبگان قدرت چه نظراتی در باره ی نحوی اداره ی کشور دارند.(همان ص 292)
این رمان در قالب نامه نگاری چند شخصیت سیاسی و نظامی شکل می گیرد. شیوه ای که در آن بهتر می توان از پشت صحنه ی سیاست پرده برداشت و نقشه های ضد و نقیض آنها را افشا کرد. هر چند محتوای نامه ها گاه جنبه ی عاشقانه و اروتیک به خود می گیرد، اما این شیوه از دیرباز برای جذب مخاطب و همراهی او در ادامه ی داستان به عنوان ترفندی کارآمد در پاره ای از رمان های مدرن قابل ردیابی است.
گزاره ی اصلی
تصور می کنم جمله ی کلیدی در مورد سیاست این است که پیچ و مهره ی هیچ دولتی بدون روغن فساد به حرکت در نمی آید.(ص 56) همگان می دانند فساد سیستم را روغن کاری می کند یا اگر مایلید موجب روان سازی می شود. فساد موجب به جریان افتادن و کارایی سیستم می شود.(ص 225) و در نهایت تأکید می کند: فراموش نکن که فساد این سیستم را روغن کاری می کند. بیشتر سیاست مداران، صاحب منصبان، پیمان کاران و غیره و غیره راهی جز این دوره ی شش ساله برای ثروتمند شدن ندارند. سپس به دست فراموشی سپرده می شوند. اما دقیقا به این دلیل می خواهند فراموش شوند که کسی متهمشان نکند.(ص 327) اتفاقا مترجم محترم هم جمله ی پایانی را در پشت صفحه ی کتاب آورده است.
تعریف سیاست
نویسنده در لابه لای نامه ها، ذهنش به نقطه نظرات بسیاری در تعریف سیاست معطوف می شود و می گوید: سیاست هنر وعده دادن بدون عمل کردن است.(ص 95) فراموش نکنید در عرصه ی سیاست آغازی وجود ندارد، فقط بزنگاه ها هستند و تلاش برای قاپیدن آنها در هوا. این نام دیگر زیرک بودن است.(ص 221)
قدرت موجب می شود حتی زشت ترین ها، زیباترین به نظر آیند. اما آینه ی درونی قدرت در وجود همه ی ماست و درون آن می توانیم بیم ها، خستگی ها و بی اعتمادی ها را ببینیم.(ص 223) سیاست هنر احتمالات نیست، بلکه دیوارنوشته ای از اتفاقات پیش بینی نشده است. سیاست خطوط معوّج تصادفی است.(ص 290) سیاست اقدامی است برای اختفای واقعیت ها و نادانسته ها(ص 304) سیاست ادامه ی جنگ با ابزاری دیگر است.(ص 384) و در نهایت می نویسد: سیاست هنر ناممکن هاست.(ص 422) اما واقعیت محض این است که عرصه ی سیاست ضیافت شام قبایل وحشی است.(ص 442) قدرت جمع وحشتناک آرزوها و سرکوب ها، حمله ها و دفاع ها و لحظات شکست و پیروزی است.(ص 443) و آخرین جمله او عرصه ی سیاست بیان عمومی تمایلات خصوصی است.(ص 444)
سیاستمدار
اما در معرفی فرد سیاست پیشه بر این باور است که سیاستمدار نباید از ندانم کاری هایش ردّی باقی بگذارد، چون این کار به اعتماد به نفسش لطمه می زند و حسادت دیگران را نیز برمی انگیزد.(ص 18) و در ادامه می نویسد: سیاستمدار می تواند با پول، ذهن روشنفکر را بسته نگه دارد، اما نمی تواند به آنها اعتماد کند. عاقبت، روشنفکر ساز مخالفش را کوک می کند و این موضوع همیشه برای سیاستمدار خیانت تلقی خواهد شد.(ص 66) کسانی که جاه طلبی بیشتری دارند، شکست می خورند یا بهای گزافی بابتش پرداخت می کنند.(ص 268) از قول ماکیاولی نقل می کند: از آنجا که انسان ها ذاتا پلیدند و هرگز وفادار نمی مانند، تو هم بی وفا و شرور باش. هنر شهریار در این نهفته است که از این واقعیت پلید در راه منافع خود استفاده کند اما باید این طور در نظر آید که برای منافع تمام مردم اقدام می کند.(ص 380) و در نهایت می نویسد: هر فردی می تواند فعالیت در عرصه ی سیاست را متوقف کند، اما نمی تواند از عواقب اقدامات سیاسی اش فرار کند.(ص 405)
ریاست جمهوری
از آنجا که عنوان رمان یعنی «مسند عقاب» کنایه از تصاحب هرم قدرت است، در جای جای کتاب به این مقام و کارکرد آن توجه جدی دارد و به توصیه و تذکار می پردازد. مانند این که هر رئیس جمهوری واقعیت خودش را خلق می کند ،اما از آنجا که دوباره انتخاب نمی شود، مجبور به عقب نشینی می شود. واقعیت از شروع به محو شدن می کند و افسانه ی تاریخی جایگزینش می شود.(ص 269) رئیس جمهور سابق قدرتش را از دست می دهد اما گروهی از پاچه خواران احاطه اش می کنند. حالا دیگر نمی تواند مردم را فریب دهد. حالا دیگر متحدانش او را فریب می دهند، وسوسه ی انتقام را در سرش می اندازند. گولش می زنند که خیال کند قیاس ناپذیر است. ابرمرد است.(ص 269) باید قبل از رئیس جمهور شدن رنج بکشید و بیاموزید. در غیر این صورت، در دوره ی ریاست جمهوری رنج می کشید و می آموزید. اما به بهای کشور.(ص 272) یک رئیس جمهور هرگز متولد نمی شود و پرورش نمی یابد. او محصول پندار ملتی است یا محصول وهم جمعی(ص 289) پس ماکیاولی وار فریاد می زنند ایمن تر آن است که بیشتر از تو بترسند تا دوستت داشته باشند.(ص 444)
سیاست در مکزیک
برای نویسنده، مکزیک مصداق بارزی از گفته هایش است و به نقد جدی قدرت در این کشور می پردازد و با صراحت تمام می گوید: مکزیک کشوری است که ابتدا قهرمان هایش را به قتل می رساند و سپس مجسمه ای برایشان بنا می کند.(ص 130) از این رو در صفحات پایانی رمان می نویسد: این آخرین نصیحت من است که کاملا مراقب باش تا مبادا تو را به قتل برساند. چرا که جنایت هایی که بدون پروای کشته شدن انجام می شوند، رایج تر از جنایت هایی هستند که با اراده ی کشتن انجام می شوند.(ص 409) سیاستمدار مکزیکی هرگز نوشته ای از خودش به جا نمی گذارد.(ص 139) تفاوت مکزیک با ایالات متحده و اروپا در این است که در آن کشورها متهم را مجازات می کنند و در آمریکای لاتین به او جایزه می دهند یا بی خیال اتهاماتش می شوند.(ص 226) در مکزیک، دزد بر مرد صادق تقدم دارد که البته او هم دزد بعدی است. عقبه ی سیاست مکزیک را پاچه خواران، دزدان، باج گیران، دغل بازان و سربازان خوش آب و رنگ آنها تشکیل می دهند.(ص 345) چرا که پاک و معصوم بودن بدترین دشمن قدرت است.(ص 356)
دروغ گفتن
عنصر دروغ در سیاست پرکاربرد است. از این رو می گوید: توفیق پیدا کردن در دروغ گفتن بیش از آنچه زندگی از ما مطالبه می کند، مستلزم صرف زمان و توجه است. باید تمام توش و توان را برای پرورش دروغی موفقیت آمیز صرف کنید که دقیقا آن چیزی است که از زندگی سیاسی باید در نظر داشته باشیم.(ص 308)
برای پذیرش دروغ در عرصه ی سیاست تا آنجا پیش می رود که می گوید: دروغگوی خوب بودن حرفه ای است که نیازمند زمان فراوانی است، باید خودت را تماما وقف دروغ کنی و دقیقا این چیزی است که سیاست در اختیار فرد می گذارد.(ص 424) چون در هر ارتباط انسانی، نبرد میان واقعیت و دروغ در جریان است.(ص 448) در جایی می گوید: گفته های سیاسی من تا سرحد تهوع تکرار شده اند، اما سخنانی هم هستند که آنها را فقط برای خودم نگه داشته ام. مثلا در نبردهای بزرگ اشرار پشت سر قهرمانان می آیند. یا در عرصه ی سیاست، پروانه ی نیمروز همان خون آشام شامگاه است.(ص 344)
زنان در سیاست
یادآوری تفاوت حضور زنان و مردان در سیاست با یک نگاه روان شناختی، خواندن رمان را جذاب تر و نکات اساسی را برجسته تر می کند. مثل این که هر چه قدر هم که ما زنان پیشرفت کنیم همچنان قانون نانوشته ای بر جامعه ی ما سیطره دارد. تمام پلیدی های مردان بخشیده می شوند، اما خطاهای زنان هرگز!(ص 303) مردان از زنانی که توانایی تفکر و اقدام دارند، هراس دارند.(ص 307) زنان از یکدیگر نفرت دارند و پنهان کردن نفرت خود را می آموزند. اما مردان همدیگر را دوست دارند و پنهان کردن احساسات خود را فرا می گیرند. در هر دو مورد، فضیلت های ما، نقاط ضعف ما محسوب می شوند.(ص 444)