مرحوم هاشمی و کتاب نویسی

عباس فضلی-استاد دانشگاه

به مناسبت سالگرد درگذشت حضرت آیت الله هاشمی رفسنجانی در هفته ی گذشته و برپایی چهاردهمین نمایشگاه هرمزگان در هفته ی جاری برآن شدم تا نیمه نگاهی به جایگاه هاشمی نسبت به نوشتن کتاب داشته باشم.
یکی از دلمشغولی های هاشمی به عنوان یک کنشگر فعال عرصه سیاست و مدیریت کشور، توجه جدی او به مطالعه و نوشتن خاطرات و گفت و گوهای استاندارد برای ثبت در تاریخ بوده است. مروری بر آثار و تألیفات ایشان بیانگر این بعد از شخصیت اوست. به طوری که می توان دیگر ابعاد وجودی اش را محصول تلاش علمی او قلمداد کرد. او ذهنی تیزبین و هوشی تحلیلگر و حافظه ای قوی داشت لذا از آغاز فعالیت آموزشی در حوزه ی علمیه ی قم به فکر نشر اندیشه های دینی و سیاسی افتاد وی با انتشار مجله ی «مکتب تشیع» بعد از «مکتب اسلام» توسط گروهی از فضلای قم به مدت هفت سال پیشتاز آشنایی حوزویان با مقاله نویسی شد.
یادآوری این نکته ضروری است که در این یادداشت به معرفی پاره ای آثار اشارت می شود چرا که مجموعه کتبی که او خود نگارش کرده و یا در باره اش نوشته اند؛ متجاوز از صد جلد است.
در حالی که 28 سال بیشتر نداشته کتاب کوچک «اسرائیل و قدس عزیز» را در48 صفحه پیرامون نقش استعمار در جهان سوم به رشته ی تحریر در آورد. در سال 1342 به ترجمه ی کتاب القضیه الفلسطینیه اکرم زعیتر سفیراردن در ایران به نام «سرگذشت فلسطین» پرداخت. این کتاب که گویا مجوز چاپ هم نداشته در سال 1343 توسط مصطفی رهنما به دست دکتر محمد مصدق می رسد. وی آن را ستوده و چکی برای خرید 300 جلد از آن کتاب را در اختیار رهنما قرار می دهد تا به رایگان توزیع شود. در ضمن در برخی سفارت های عربی از جمله سفارت عراق نیز توزیع می شود. پس از آن در سال 1346 کتاب «امیر کبیر یا قهرمان مبارزه با استعمار» را می نویسد. هاشمی هدف از تألیف این کتاب را یکی تأکید بر بعد ضد استعماری امیرکبیر و دیگری دفاع از ملی- مذهبی بودن ایشان می داند. اتفاقا در همان سال یک سخنرانی در دانشکده ی فنی دانشگاه تهران در باره ی استعمار ارائه می دهد.
کتاب «جهان در عصر بعثت» را با همکاری محمد جواد باهنر نوشته که در کتاب تاریخ دوم دبیرستان هم انعکاس یافته است. کتاب دیگر وی زیر عنوان «انقلاب یا بعثت جدید» به نوع همکاری با سازمان مجاهدین خلق و جدایی از آنها اشاره دارد.
در مدت سه سال زندان در دهه 50 یادداشت هایی پیرامون تفسیر قرآن نگاشته که توسط همسرش به بیرون از زندان منتقل می شود و بعد از انقلاب توسط گروهی از محققان حوزوی با عنوان «تفسیر راهنما» در موسسه معارف قرآن در 22 جلد به نگارش در می آید. در ادامه ی این کار کتاب دیگری با 33 جلد به نام «فرهنگ قرآن» به بررسی واژگان و مفاهیم قرآنی می پردازد. لازم به ذکر است این اثر نیز به وسیله گروهی از پژوهشگران تهیه و تنظیم شده است.
اما مهمترین اثر مرحوم هاشمی رفسنجانی روزنوشت های اوست که تاکنون 13 جلد آن از سال 1360 تا 1372 با توضیحات و تصویرهایی زیر نظر محسن هاشمی منتشر شده است. در تاریخ نگارش اتوبیوگرافی آن هم در قالب روزنوشت در دوران معاصر پیش از آن ما فقط با دو کتاب سیاسی مواجه هستیم یکی کار سترگ اعتمادالسلطنه که در یک جلد تدوین شده است و دیگری کار مخفیانه و محتاطانه ی اسدالله علم در هفت جلد تحت عنوان «یادداشت های علم» توسط دکتر علی نقی علیخانی باز نشر یافته است. اما کار روزنوشت هاشمی از آغاز سال 60 تا پایان عمرش تداوم داشته است. وی به عنوان یک فعال سیاسی اهتمام جدی برای ثبت وقایع در تاریخ داشته است لذا هر شب نیم ساعتی را برای این کار اختصاص می داده است.
وی در مقدمه جلد نخست، تأسف می خورد چرا دو سال و 38 روز پس از انقلاب را ننوشته است اما این دوران و پیش از آن در قالب نگارش زندگینامه تا حدودی جبران شده است.
همه ی اینها غیر از تنظیم خطبه های نماز جمعه و سخنرانی های گاه و بیگاه او پیرامون مسائل فکری و سیاسی و اقتصادی است در ضمن مجموعه مصاحبه های چالشی او با افراد مختلف وجود دارد که تاکنون مواردی از آن جمله «هاشمی بدون روتوش»، «حقیقت و مصلحت» و «در آینه» به چاپ رسیده است
یکی از آثار او کتاب کوچکی به نام «صراحت نامه» است که نشریه ی مدیریت ارتباطات بعد از وقایع سال 88 در 48 صفحه تنظیم کرده است. جالب اینجاست که کارهای نوشتاری هاشمی با یک کتاب 48 صفحه ای آغاز و با یک کتاب 48 صفحه ای پایان می یابد.