مراسم نوروز در هرمزگان

گردآوری: کاظم گلخنی
مردم هرمزگان امروزه همچون سایر مناطق کشورمان در ایام نوروز آداب و رسوم رایج را اجرا می کنند و با خانه تکانی و آتش بازی در چهارشنبه سوری و برپایی سفره هفت سین به استقبال این ایام می‌روند و در ایام عید به دید و بازدید از بزرگان فامیل می‌پردازند و در پایان تعطیلات نوروزی ۱۳ خود را بدر می‌کنند.
آداب خاص هرمزگانی‌ها در نوروز که البته امروزه رنگ باخته را باید در چند بخش از هم تفکیک کرد. اول سروده‌ها و آواز‌های محلی در هر یک از جشن‌های ایام نوروز ی است از جمله رسوم خاص هرمزگانی‌ها است و خواندن این سروده‌ها را قبل تر ها در همه مراسم‌های مربوط به عید نوروز بجا می‌آورند.
نوروزخوانی یکی از سروده‌ها است که مردم در گذشته علاقه بسیاری به خواندن آن داشتند. حتی کودکان نیز در مراسم ۱۳ بدر با سردادن این آواز آخرین روز تعطیلات خود را سپری می کردند. البته این آوازخوانی در مراسم چهارشنبه سوری نیز توسط کودکان خوانده می شد .
یکی دیگر از آداب و رسوم مردم هرمزگان توجه به زیارت اهل قبور در همه اعیاد از جمله عید نوروز است و اکثر مردم در روز عید نوروز به قبرستان می‌روند و بر سر مزار عزیزانشان شروع به خواندن دعا می‌کنند و سال نو را به آنان تبریک می‌گویند.
مورد بعدی مربوط به نوع خانه تکانی و پوشیدن لباس‌های نو است که در استان مرسوم است. خانه تکانی که در اسفندماه برگزار می‌شود به این صورت است که زنان در گذشته های دور فرش‌ها و حصیر‌های کهنه خانه را درون آب رودخانه یا دریا انداخته و فرش‌ها و حصیر‌های نو را جایگزین آن‌ها می‌کردند البته این روز‌ها این رسم با بودن کارگاههای فرش شویی دیگر اجرا نمی شود.
رسم دیگر در هرمزگان که در روزگار قدیم طرفدار زیادی داشت شکستن کوزه در زمان خانه تکانی است آن هم پشت در خانه؛ چرا که اعتقاد دارند با شکستن کوزه، نحسی‌ها از بین می‌رود. دورانداختن لباس‌های کهنه در آب رودخانه یکی دیگر از رسوم کهن است و مردم عقیده داشتند که حتما در ایام نوروز باید لباس‌های نو بر تن کنند
البته کسانی که توانایی خرید لباس‌های نو را نداشتند از توانمندان ، لباس‌های کهنه‌ای که قابل استفاده است را می‌گرفتند و همزمان با انجام این کار شروع به خواندن سروده «عید ما نوروز ما، کهنه قبا هر روز ما» می‌کردند
استفاده از حنا در فرهنگ هرمزگانی‌ها نیز از قدمت بسیاری برخوردار است به نحوی که یکی از ویژگی‌های زیبایی بانوان تلقی می‌شود. در ایام نوروز دختران و زنان جوان با حنا دست و پا‌های خود را نقش بسته و اینگونه به استقبال بهار میرفتند .
با این وصف بهتر است نگاهی به رسوم کهن نوروزی در رودان و سپس میناب هم داشته باشیم که البته برخی از رسوم هنوز هم خریدار دارد.
روز دمور
در شهر رودان، چند روز قبل از آغاز سال جديد، خانواده ها همراه با کودکان و گاه اقوام نزديک خود به باغهاي مجاور شهر، خصوصاً نخلستانها رفته و ضمن صرف ناهار در آنجا به کمک طنابي که از پیش یا برگ درخت خرما بافته مي شود و چيلک نام دارد، تابي به دو درخت خرما مي بندند که به آن دمور مي گويند. کودکان با آن تا غروب بازي کرده و عصر هنگام همگي به خانه هايشان باز مي گردند. البته اين رسم امروزه کمتر انجام شده ولي در گذشته اکثريت غريب به اتفاق مردم آن را انجام مي دادند.
روز نوروزي مرده ها
در روستاي سياه مغان مردم يک هفته قبل از عيد سفره اي در خانه خود يا به شکل اشتراکي در منزل اقوام يا همسايگان مي اندازند که به آن نوروزي مرده ها گفته مي شود. اين سفره که به مناسبت يادبود اموات در آخرين روزهاي سال انداخته مي شود، شامل غذاهايي است که هر کس به منظور خيرات براي اموات خود ريخته و در آن قرار مي دهد. يکي از اصلي ترين موادي که جهت خيرات در اين سفره گذاشته مي شود، خرماي ماليده اي است که از تابستان در مشک بدين منظور ذخيره مي شود.
اين خرما همراه با باقلا پلو يا شير در اين روز صرف مي شود. در سفره نوروزي مرده ها شير کيسه اي (ماست چکيده) نيز مي گذارند. اين سفره پيش از اين بين ناشتائي و چاشت، بين صبحانه و ناهار، انداخته و مواد آن صرف مي شد. اما امروزه بعنوان ناهار خورده مي شود. اين مراسم در هر روزي غير از دوشنبه و چهارشنبه قابل اجرا مي باشد.
روز سفره اموات
در روستاي زيارت پير چوگان روزي تحت همين عنوان به چشم مي خورد. در اين روز که ده روز قبل از مراسم آن انجام مي شود، هرکس به فرا خور وضعيت مادي و اقتصادي اش براي خيرات اموات خود غذا يا ميوه و شيريني تهيه کرده و تمام روز در خانه خويش مراسم فاتحه و قرآن خواني برگزار مي کند. اين مراسم سرانجام با خوردن شام در منزل صاحب خانه پايان مي پذيرد.
خانه تکاني
مردم شهر رودان و روستاهاي تابع آن، چند روز قبل از آغاز سال نو شروع به خانه تکاني مي کنند. البته در بعضي نقاط مانند روستاي زيارت مردم خانه تکاني خود را اول پاييز انجام داده و ديگر براي نوروز اين کار را نمي کنند. خانه تکاني نوروزي همچون ساير نقاط کشور شامل شستن اشيای قابل شسشوي منزل و نيز گردگيري کلي خانه مي باشد.
نوروز در میناب کهن
در سالیان دور و در عید نوروز مردم میناب پیشانی و شاخ گاو و گوسفندان و همچنین در منازل را با گلک (گل سرخ ) یا حنا رنگین می کردند و در این راستا بر این باور بودند که زمین روی شاخ گاو قرار دارد و نوروز روزی است که گاو برای رفع خستگی زمین را از این شاخ به آن شاخ منتقل می کند و احیانا در ایام نوروز اگر زلزله ای رخ می داد آن را در اثر جابجا شدن زمین از یک شاخ به شاخ دیگر گاو می دانستند.
نوروز اگر زمستان پر بارانی داشته باشد، فرح بخش و نشاط انگیز است و سبزه و گیاهان زینت بخش فضای دشت و دمن خواهد بود.
در دوران گذشته در شب اول فروردین وسایل منزل از جمله کوزه های سرشکسته، حصیر و بوریا را که کهنه شده بودند دور می ریختند و سپس به انتظار رویت رنگین کمان می ماندند و بر این باور بودند که هر گاه در آسمان رنگین کمان ظاهر شود سال تحویل شده است و آنگاه به پیشانی حیوانات گلک یا حنا می مالیدند و پیر زنان و پیر مردان سر خود را حنا می زدند و زنان جوان نیز دست و پای خود را با حنا نقش نگاری می کردند و لباس نو می پوشیدند و مردان نیز لنگ ( نوعی شلوار مردانه ) می پوشیدند و همگی بر چشمان خود سرمه می کشیدند و به همدیگر مژدگانی می دادند.
در گذشته به هنگام تحویل سال تمام اقوام و طایفه در خانه ی بزرگ فامیل و یا پدر و مادر گرد هم می آمدند و شب نشینی راه می انداختند و کهنسالان مجلس نیز، چیچکا ( قصه و داستان های قدیمی ) تعریف می کردند و از خاطرات خوش خود و همچنین از گذر ایام سخن می گفتند.
در میناب همچون برخی نقاط هرمزگان از جمله بندرعباس به هنگام تحویل سال، گل های نوروزی که به صورت خودرو می رویند می چیدند و در خانه های خود می گذاشتند و همین طور برگ درخت انبه و زیتون(گواوا ) را بر در خانه هایشان می زدند تا کهنگی آنها از بین برود.
از دیگر اعمال نوروز در میناب که بیشتر توسط بانوان انجام می گرفت رنگ کردن تخم مرغ با گلک ( گل سرخ ) بود تا به هنگام تحویل سال به کودکان خود هدیه دهند و همی طور بر روی آتش نمک می ریختند و همچنین روی پیشانی و میان ابروهای خود با گلک رنگ می زدند و به شکل خال هندی ها زینت می دادند.
مهم ترین مظهر محیطی نوروز، سبزه ی نوروزی است که پیام خود نو شدگی و بارزایی طبیعت است، سبزه ی نوروزی به هنگام فرا رسیدن نوروز باید پیش چشم باشد، مردم میناب از اواسط اسفند، گندم، جو، ارزن، ذرت، لوبیا، نخود و ماش می کارند و در گذشته با نزدیک شدن به سال نو هسته خرما را درون خانه هایشان می کاشتند تا جوانه بزند و سبز شود و در هنگام تحویل سال از آن به عنوان سبزه نوروزی استفاده کنند.
پیش از فرا رسیدن سال نو منازل سرشار از بوی خوش اسفند، کندر، گشته و بوی زعفرانی می شد، مردم میناب از گشته که یک نوع بخور است برای معطر کردن اتاق و لباس ها استفاده می کردند که البته مواد اولیه برای ساخت گشته از هندوستان می آوردند و سابقه ی آن بر می گردد به زمانی که میناب ( هرمز کهنه ) در دوره ملوک هرمز و عهد ساسانی وارد تجارت جهانی شده بود.
مردم میناب تقریبا از اوایل اسفند ماه شروع به خانه تکانی و زدودن آلودگی از فضای خانه و کاشانه خود می کنند.