حافظ بس

دکتر عباس فضلی
تردیدی نیست که حافظ شیرازی پیچیده ترین شاعر تمام دوران است. به رغم کتب و مقالات و سخنرانی هایی که از گذشته ی تاریخ تاکنون در باره ی او نوشته اند و گفته اند، هنوز از چهره ی پُرابهام و ایهام او همچون شعرهایش، رازگشایی نشده است. کمتر نویسنده و گوینده ای است که بتواند به ضرس قاطع در مورد اندیشه های او اظهار نظرِ نهایی کند. گویا اندیشه های حافظی همچون مفاهیم جبر و اختیار ناگشودنی و حل ناشدنی است.
در این میان اظهارنظرهای ساده و عامیانه، راه را بر تحقیقات دقیق بسته است و نقل ترجمه های ظاهری و عادی اشعار حافظ، پژوهشگران را از درک اندیشه ی او عاجز کرده است. از طرفی تناقض های گفتاری در دیوان او منجر به طرح نظرات پارادوکسیکالی چون عارف واصل(مطهری) رند تمام(آشوری) و زمینی صرف(شاملو) انسان مافوق(خرمشاهی) گناه شناس ماهر(سروش) شده است.
اما تصور می کنم حافظ هیچ کدام از این شخصیت های خیالی نیست، بلکه او در بازی با کلمات و مفاهیم به کار گرفته در شاعران پیش از خود گوی سبقت را از همگان ربوده است تا انعکاسی ازچکیده ی اندیشه های پیشینیان و بازتابی از تمدن ایرانی-اسلامی باشد که در قرن هشتم وارث او بوده است و گویا به شیب و شیفت این میراث آگاه بود که چنین جلوه گری می کرد. حافظ کسی است که هر چند به فارسی گویی خویش می نازید، اما دهانش پر از عربی بود. چرا که دواوین شعری عرب زبانانی چون ابونواس، بحتری، متنبی و ابوالعلای معری را خوانده بود و به تفاسیر قرآن بیضایی، فخر رازی و کشاف زمخشری مراجعه ی مکرر داشته و از بلاغت و فصاحت ناب عربی در فرهنگ شعر فارسی بهره های تام گرفته بود. مجموعه هایی چون الاغانی ابوالفرج اصفهانی، حماسه ی ابوتمام و بحتری را از نظر گذرانده و با کتاب های عرفانی همچون عوارف المعارف شیخ سهروردی، حکمة الاشراق سهروردی و فصوص الحکم ابن عربی و شروح آن آشنا بود. از طرفی با دیوان شاعران فارسی زبان چون شاهنامه ی فردوسی، رباعیات خیامی، مثنوی مولوی، خمسه ی نظامی، کلیات سعدی و هم عصران خود مانند عبیدزاکانی، خواجوی کرمانی نیز خو گرفته بود.
از تمام اینها گذشته، حافظ با قرآن و قرائت های هفتگانه و روایات چهارده گانه ی قرآن مأنوس و لقب خود را از آنها وام گرفته بود. از سوی دیگر، به مسائل علوم قرآنی و مباحث عرفانی- فلسفی و کلام اسلامی آگاهی و اشراف کامل داشت. در حقیقت، غزلیات او بازتابی از تمامی آموخته ها و آموزهای پیشینیان فرهنگ دینی و ادب فارسی بود.
در دوران معاصر بسیار سخن ها گفته و سفته اند تا افکار حافظ را برملا و کارکردهای عصری او را هویدا کنند اما به رغم کوشش های فراوان راه به جایی نبرده اند بلکه به ظنّ و زعم خود یار او گشته اند، تا آنجا که شاعری چون امیری فیروزکوهی ندای «حافظ بس» را سر داد و فریاد زد دیگر از حافظ سخن نگوئید و دیگر شاعران و خطیبان را دریابید. اما کسی به اقتراح او وقعی ننهاد و همچنان می گویند و می سرایند و در مورد این شاعر شیرین سخن، قلم فرسایی می کنند. اما به خاطر ابهام تاریخی دوران حافظی و حالات شخصی او، چاره ای جز حدس و گمان در ارائه ی پژوهش ها نیست. همین قدر که از حافظ گفتن، سخت و طاقت فرساست؛ از حافظان زمان سخن به میان آوردن نیز امری ناسنجیده و بی معناست. روزگاری، ملک الشعرای بهار پروین اعتصامی را حافظ زمان نامید. بعدها باب شد که بهبهانی و شهریار را به این نام بخوانند و پاره ای درصدد برآمدند که ابتهاج را حافظ دوران لقب دهند. تمام این تعارفات، بازی کردن با افکار و رفتار پیشینیان است. چرا که حافظ فقط در بافتار اجتماعی و سیاسی دوران خودش قابل ارزیابی است و هیچ کس در هیچ دورانی نمی تواند جایگزین او گردد. تصور می کنم این حکم در مورد دیگر شخصیت های بزرگ دینی و سیاسی و حتی علمی قابل تسری است. زمان و زمانه ی هر انسانی خاص خود اوست و انطباق و اتفاق در باره ی هیچ فردی مصداق ندارد و مُصدَّق نیست. بگذاریم هر انسانی تنها و با ویژگی های منحصر به فردش بماند و از مقایسه ها و تطبیق های نارسا پرهیز کنیم. به قول سلین گذشته حرام زاده است، در خیال پروری ذوبت می کند و سعی می کند واقعیت دور از بزک را بازسازی کند.(کتاب نامه آگاهی نو ص 201) نهایت چیزی که در باره ی دیگران می توان ادعا کرد، بهره وری ناقص از اندیشه های آنها است. بنابراین من شعارِ حافظ بسِ فیروزکوهی را این گونه تصحیح می کنم که حافظ یک نفر بود و بس. خلاقیت و هنرِ کار و ابتکار در تغییر موضع و موضوع است نه بازگشت به گذشته و گذشتگان. شاید یکی از علل پسرفت جهان سومی ها همین داوری های تطبیقی است.