بازی روزگار در سواحل خلیج فارس

?……. کاظم گلخنی
در طول تاریخ بنادر زیادی برای مدتی مورد توجه قرار گرفته و در اوج رونق باعث در حاشیه ماندن دیگر شهرها و بنادر شده اند. آنچه مسلم است عواملی نظیر بلایای طبیعی، بیماریها، جنگ و بی تدبیری باعث شده اند شهرهای مهمی از رونق و هستی ساقط و در گوشه ی دیگر باعث رشد و توسعه شهر دیگر شده اند نظیر این اتفاقات به وفور در تاریخ بنادر خلیج فارس و دریای عمان شاهد بوده ایم از چند قرن رونق هرمز قدیم و سپس جزیره هرمز در عصر ملوک هرمز تا روزگار توسعه بندرعباس همیشه عوامل مختلف باعث شده اند تا یک بندر مهمترین شود و بقیه پشت سرش در رده های بعدی قرار بگیرند.
یک زلزله بزرگ همراه با رقابت های خلیفه عباسی با سلاطین دیلمی و تعدی ملوک بنی قیصر کافی بود تا بندر با شکوه سیراف ویران شود و تجارش راهی دیگر بنادر شوند، می گویند دو سلطان در یک اقلیم نگنجد همچنان که سلاطین هرمز از قرن دوازدهم میلادی تا سیزدهم مدام بر سر سیادت دریایی با حکام کیش در رقابت و نزاع بودند تا اینکه با یورش قوای سلطان قطب الدین تهمتن سرانجام دولتخانه کیش در عهد ایلخانی که چشم و چراغ بنادر دو سوی خلیج فارس لقب داشت بار دیگر به قصبه ی کوچک صید مراورید بدل شود.
هجوم مغولان باعث شد با یک تصمیم صحیح ملوک هرمز جزیره جرون را از والی فارس خریداری و از هرمز کهنه به جزیره جرون یا همان هرمز نقل مکان کنند بدین سان بندر با شکوه هرمز بری مبدل به قصبه صیادی کوچکی شد که بعدها در حاشیه اش تیاب شکل گرفت.
یک تصمیم دربار صفوی کافی بود تا جزیره هرمز که عملا مرکز تجارت خاورمیانه بود برای همیشه از رونق افتاده و بندرعباس مورد توجه واقع شود.
یک تصمیم اشتباه در دوره پهلوی اول کافی بود تا با سختگیری مالیاتی و کشف حجاب تجار بندرلنگه راهی شیخ نشین دوبی شوند و تاریخ مملو از این حوداث است تا درسی برای آیندگان شود.
از موضوعات بسیار مهمی که در دوره پهلوی اول که ضربه سختی بر پیکره جامعه ساحل نشین جنوب بخصوص هرمزگان وارد کرد سخت گیری مالیاتی مسیو نوز بلژیکی و البته کشف حجاب بود .این قضیه چنان بازتاب منفی در بنادر هرمزگان پیدا می کند که باعث کوچ بسیاری از تجار ساکن بندر لنگه ، بندر کنگ و بندرعباس به شیخ نشین دوبی می شود. البته باید اذعان داشت که رشد مهاجرت ها فقط بخاطر کشف حجاب نبود و عامل دیگر سخت گیری قوانین گمرکی در بنادر جنوبی بود .
در دوره پهلوی اول لزوم اصلاحات اقتصادی و نیاز دولت به درآمدهای مالیاتی باعث شد تا برخلاف دوره قاجار دریافت مالیات و عوارض گمرکی قانونمندتر شود این وظیفه تا مدتی به عهده مسیو نوز بلژیکی واگذار شد وی نیز بدون هیچ تسامحی سختگیری زیادی به تجار بنادر جنوبی وارد کرد از آن سو با تحریک انگلیسیها شیخ نشین دوبی به تشویق تجار ساکن بنادر پرداخت و با دادن تسهیلات آنها را ترغیب به فعالیت دو شیخ نشین تازه تاسیس دوبی کرد در حقیقت عامل توسعه اولیه دوبی در سالهای بعد از جنگ جهانی دوم تجار ایرانی بخصوص بندر لنگه بودند .
قابل ذکر است که مرحوم سدید السلطنه کبابی با وجود هراس بسیاری از دولتمردان به انتقاد از شرایط پرداخت و در چند تلگراف به مسئولان وقت در تهران پیرامون مهاجرت تجار بندر لنگه به دلیل سختگیری کشف حجاب هشدار داد اما دولت وقت بجای تفحص و جاره جویی سدید السلطنه در شرایط بسیار سختی قرار دادند به حدی که مدتها حقوق وی پرداخت نشد.
البته در سایه رفتن بندرعباس و بندر لنگه در دو قرن اخیر به فقط دلیل بی تدبیری دولت پهلوی اول نبود شروع اوج گیری بندرعباس با فتج جزیره هرمز و پایان استعمار اسپانیا و پرتغال همراه بود به دستور شاه عباس بازار جزیره هرمز منهدم شد و همه ی تجار باقیمانده به بندرعباس منتقل شدند این شروع رونق بندرعباس در عصر صفویه بود تا اینکه با حمله افغانها در عهد شاه سلطان حسین صفوی شرایط بندرعباس رو به کسادی گذاشت و ناامنی راهها باعث بی رونقی این بندر مهم شد .
با ظهور نادر شاه توجهاتی به بنادر شد لیکن نادر شاه به بندر بوشهر بیشتر بها داد و با انتقال قوای تازه تاسیس بحریه و صنعت کشتی سازی بوشهر مورد توجه تجار قرار گرفت.
حمله کشتی های جنگی فرانسه به بندرعباس و انهدام دفاتر کمپانی هند شرقی در عهد کریم خان زند باعث کوچ تجار انگلیسی و هلندی به بندر بصره تحت سلطه عثمانی شد اما به پیگیری کریم خان این دو کمپانی به ایران برگشتند اما بجای بندرعباس این بار در بوشهر در حال توسعه مستقر شدند و باعث شدند بندرعباس همچنان در سایه قرار بگیرد.
در دوران قاجار بخصوص در قضیه تجربه هرات انگلیسی ها که متوجه فشار قوای محمد شاه قاجار برای آزاد سازی هرات بودند تهدید به اشغال بوشهر کردند و در تقسیم بندی سیاسی نیز حکمران بنادر در بوشهر مستقر بود همچنین که انگلیسی ها بعدها و در ادامه تحرکات خود به بوشهر تاختند و حماسه رییس علی دلواری رقم خورد . با این حال رونق بندرلنگه در عصر قاجار قابل مثال بود و این بندر در اواخر عصر قجری پذیرای بسیاری از کشتی های بزرگ اروپایی بود .اگر به تاریخ معاصر دقت کنیم توجهات برای طراحی یک بندر بسیار مهم در اواسط دهه چهل شمسی و ایجاد پایگاه های مهم نیروی دریایی و هوایی باعث می شود مجددا بندرعباس در محوریت قرار گرفته و حاشیه خارج شود .اگر در عصر افشاریه، زندیه و قجری به بوشهر توجه شد در عوض در دوران پهلوی با ایجاد راه آهن و پالایشگاه بنادر آبادان و خرمشهر مورد توجه قرار گرفت و این دو بندر تا ایتدای جنگ تحمیلی عملا مهمترین بنادر ایران محسوب می شدند اما شکل گیری بنادری که امروزه به نام بندر شهید رجایی و باهنر خوانده می شوند‌ در اواسط دهه پنجاه شمسی باعث توسعه ناگهانی و شروع مهاجرت به بندرعباس شد در ادامه نیز با شروع جنگ تحمیلی و دور بودن بندرعباس از برد بمب افکن های عراقی باعث شد تا توسعه بندرعباس با سرعت بیشتری دنبال شود و با ایجاد راه آهن و تکمیل تر شدن اسکله های شهید رجایی و باهنر عملا بندرعباس به عنوان بندر اول ایران لقب بگیرد.
نتیجه گیری
فارغ از بلایای طبیعی امروزه بسیاری از عوامل نظیر توجه به پسکرانه ها ایجاد راه آهن و آزاد راه ها، امنیت، توسعه اسکله ها، تشویق و حفظ سرمایه گذار و تصمیم مدبرانه می تواند عامل پیشرفت و توسعه بنادر شود. این عوامل باعث می شود که یک بندر به عنوان بندر اول منطقه خلیج فارس و دریای عمان سیادت خود را به رخ بکشد تا بار دیگر دست تقدیر بندر دیگری جایگزین شود.